گروه سیاسی-رجانیوز: درحالی‌که حدود سه ماه از مرحله آغاز اجرای تعهدات کشورهای 1+5 می‌گذرد اعترافات برخی از مقامات بویژه امریکا بیانگر آن است که سند موسوم به برجام هیچ عایدی قابل ملاحظهای نصیب جمهوری اسامی ایران نکرده است.
به گزارش رجانیوز در بیانیه سوم کمیته مردمی تخصصی صیانت از حقوق هسته ای به بخشی از تعهدات اجرا نشده کشورهای 5+1 بویژه آمریکا به شرح زیر اشاره خواهیم کرد:
تا قبل از سال ۲۰۰۸ بانک‌های ایرانی به واسطه بانک‌های خارجی (مانند بانک‌های سوئیسی) از چرخه دلار استفاده می‌کردند. این نوع همکاری در نظام بانکی با عنوان «U-Turn» شناخته میشود.[1]
بر همین اساس جمهوری اسلامی ایران می‌توانست مهم‌ترین تجارت خارجی خود یعنی فروش نفت خام را در این مقطع زمانی با استفاده از ارز خارجی (دلار) انجام دهد و از طرف دیگر، در واردات از این ارز (خارجی) استفاده کند. این امکان بر اساس مقرراتی بود که در آمریکا وجود داشت.[2]
اما در راستای تشدید سیاست‌های تحریمی دول غربی و بویژه آمریکا از نوامبر ۲۰۰۸ این مقررات تغییر کرد و به عنوان اساس مصوبه وزارت خزانه‌داری آمریکا،[3] هرگونه امکان بهره مندی استفاده بانک‌های ایرانی از این گونه فرصت ممنوع شد. اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا طی یک فدرال رجیستر (Federal Register) که در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۰۸ منتشر شد، اعلام کرد که مقررات قبلی مربوط به تراکنش‌های مالی ایرانی اصلاح‌شده و در نتیجه اختیارات قبلی مبنی بر اجازه استفاده از U-Turn لغو میشود.
دلایل تحریم دلار علیه ایران چیست؟
علی رغم اتفاقات فوق مسئول محترم اجرای برجام؛ جناب آقای عباس عراقچی با بیان اینکه تمامی تحریمهای مرتبط با موضوع هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران برطرف شده است میگوید: «برخی تحریمها همچنان برقرار است اما این تحریمها ارتباطی به تحریمهای هسته‌ای و برجام ندارد. یکی از این تحریمها، انجام مبادلات بر پایه دلار است که جزء تحریمهای اولیه آمریکاست و ارتباطی با مذاکرات هسته‌ای ندارد و اگر به دنبال برقراری مبادلات بانکی بر پایه دلار هستیم باید بر سر برقراری روابط دوجانبه با آمریکا مذاکره کنیم که این نکته به صلاح کشور نیست.» [4]
ظاهرا جناب عراقچی درباره تاریخچه و چرایی اعمال دوباره تحریم دلار علیه ایران در سال 2008 دچار سهو بیان شده اند.
لازم به ذکر است تحریم ارز خارجی بدواً پس از ماجرای تسخیر لانه جاسوسی آمریکا و به بهانه حمایت از تروریسم علیه جمهوری اسلامی ایران وضع شد. تبعا بر این اساس موضوع تحریم (1980 م/ 1358 ه.ش) ایران از انجام مبادلات مستقیم دلاری با مؤسسات مالی و بانک‌های آمریکایی محروم شد. البته همان‌گونه که در ابتدای این گزارش به آن اشاره‌شده است بانک‌های ایران همچنان امکان بهره مندی از چرخه دلار توسط دیگر بانک‌های خارجی را ندارند.
در ادامه این تحریم ها در سال 1995 وضعیت تحریمهای ایران ذیل «قانون حالت فوق العاده در رابطه با ایران» گرفت سپس در سال 2008 پس از صدور قطعنامه 1803 شورای امینت سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران این تحریم تغییر شکل داد و با برچسب تحریمهای مرتبط با موضوع هسته‌ای = تحریمهای عدم اشاعه و همچنین برچسب تحریمهای مرتبط با موضوع حمایت از تروریسم علیه ایران به اجرا درآمد. بر اساس این تحریم که تحریم تشدید شده سال 1358 بود، ایران دیگر اجازه مبادله دلاری غیرمستقیم را نیز نداشت.[5]
گروه بین‌المللی بحران شورای روابط خارجی آمریکا در گزارشی با عنوان «تار عنکبوت، ساختن و برداشتن تحریمهای ایران» این تحریم را به این صورت توضیح می‌دهد: «تا قبل از ۲۰۰۸ بانک‌های آمریکایی می‌توانستند تراکنش‌های غیرمستقیم دلاری از سوی بانک‌های ایرانی را تصفیه (clear) کنند. این اختیار با عنوان U-Turn شناخته می‌شد. در سال ۲۰۰۶ وزارت خزانه‌داری آمریکا بانک صادرات، یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های ایرانی را، متهم به انتقال پول به حزب‌الله لبنان کرد و آن بانک را از استفاده از خدمات بانکی آمریکایی محروم کرد. دو سال بعد (به بهانه موضوع هسته‌ای) این محدودیت به‌تمامی بانک‌های ایرانی تسری پیدا کرد. اولین اثر این تحریم در دریافت درآمدهای نفتی ایران بود. چراکه دلار ارز بین‌المللی در بازار نفت است.»
آیا تحریم U-Turn دلار یک تحریم اولیه است؟
شاید برخی بر این باورند که تحریم U–turn دلاز از جمله تحریمهای اولیه بوده و در نتیجه در توافق موسوم به برجام چنین قراری اساسا برای برطرف کردن تحریمهای اولیه امریکا نبوده است.
دراین‌باره لازم است به دو نکته مقدماتی و مهم اشاره شود. اول اینکه فریب طرف آمریکایی در طرح هوشمندانه بازی تحریم اولیه و ثانویه بازی اساسا غلطی بود که متأسفانه در جریان مذاکره توسط تیم مذاکره‌کننده ایران مطرح و مورد قبول واقع شد. زیرا تحریمهای اولیه آمریکا سطوح گسترده‌ای داشته طبعا بایستی انتظار لغو اینگونه تحریمها را میداشتیم.[6]
نکته دوم اینکه دلار هرچند ارز ملی و داخلی آمریکاست اما در حال حاضر یک کارکرد جهانی نیز دارد و وقتی نظام بانکی یک کشور امکان بهره مندی از آن را نداشته باشد، تبعا مشکلاتی در ابعاد بین‌المللی برای آن کشور ایجاد میشود. آمریکا دارای یک مسئولیت بین‌المللی در قبال کارکرد جهانی دلار است فلذا تحریم استفاده از چرخه دلار را نمی‌توان یک تحریم اولیه تلقی نمود.
سرنوشت تحریم U-Turn در برجام
آدام ژوبین[7] در گزارش مرکز تحقیقات کنگره امریکا نیز اعلام می‌کند: «بانک‌های ایرانی قادر نخواهند بود تا دلار آمریکا را از طریق نیویورک تصفیه (clear) کنند.»
کنت کاتزمن[8] نیز در آخرین گزارش خود از سلسله گزارش‌های «تحریمهای ایران» که در ۱۲ مرداد 1394 منتشرشده است، به ممنوعیت استفاده از U-turn اشاره کرده و از عدم برداشته شدن این تحریم بر اساس برجام سخن میگوید.
پس با عنایت به نگرش مسئولین زیاده خواه آمریکایی برجام اشاره‌ای به تحریم U-turnدلار نداشته فلذا تحریمهای این حوزه پا برجا خواهد بود.
برخی مشکلات در نقل‌وانتقال پولی و بانکی با تأیید بر نظرات ریاست بانک مرکزی ایران
با عنایت به تاکید ریاست بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در خصوص باقی ماندن تحریمهای آمریکا علیه ایران و عدم نقل و انتقال پولی و بانکی به‌وسیله سیستم بانک‌های ایرانی، این مساله متاسفانه با نوعی بایکوت خبری توسط برخی رسانه ها مواجه شد که موید عملیاتی نشدن توقعات اولیه ناشی از برجام و تأیید رویکرد مقامات فوق الذکر آمریکایی است. برخی از محورهای بنیادین اظهارات ریاست بانک مرکزی بدین شرح است: «از سه ماه گذشته از تاریخ اجرای برنامه جامع اقدام مشترک، تقریباً هیچ‌چیز اتفاق نیفتاده است... ما نمی‌توانیم از وجوه مسدود شده در خارج از کشور استفاده کنیم... اگر قرار است تماس‌های رو در رو بیشتری با بانک‌های بین‌المللی صورت گیرد باید به آنها اطمینان داده شود که به خاطر کار در ایران جریمه نمی‌شوند... اجازه دهید نقل و انتقالات با استفاده از بانک‌های خارجی درجایی که نیاز است، انجام شود در غیر این صورت برنامه جامع اقدام مشترک مفهوم خود را از دست خواهد داد... نتیجه‌ای که ما از توافق هسته‌ای انتظارش را داشتیم، آن چیزی نیست که الآن می‌بینیم... برای فعالیت‌های عادی بانکی هنوز شرایط لازم فراهم نشده است. ما هنوز در شرایط غیرعادی به سر می‌بریم... توقع ما در خصوص وسعت فعالیت‌هایی که انتظار ورود به آن را داشتیم، محقق نشده است... طرف ایرانی توافق، به‌طور کامل به مسئولیت‌هایش عمل کرده است و حتی یک مورد نیز وجود ندارد که بگویند ایران آن را انجام نداده است؛ اما طرف دیگر به تعهدات خود عمل‌نکرده است. انتظار ما برآورده شدن فوری توقعاتمان بوده است... ما از طرف‌های توافق به‌ویژه آمریکا می‌خواهیم که موانع موجود را از سر راه بردارند... ایران قادر به برداشت حدود 100 میلیارد دلار دارایی‌هایی که در خارج از کشور دارد، نبوده و به دنبال دسترسی به سیستم مالی آمریکا برای کمک به پرداخت پول مبادلاتش است... درحالی‌که سپرده‌های ایران در خارج از کشور قرار بود آزاد شود، بانک‌های اروپایی نگران نقض شدن مقررات آمریکا هستند... دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا دستورالعمل‌هایی صادر کند تا بانک‌های اروپایی برای همکاری با ایران انعطاف بیشتری نشان دهند...»
فلذا با توجه به مطالب فوق الاشعار واضح است که تکیه اظهارات ریاست بانک مرکزی درباره باقی ماندن تحریم U-Turn است که عملاً سبب شده بانک‌های ایرانی نتوانند با بانک‌های خارجی هرگونه مبادلهای داشته باشند. هر چند برخی از نظرات ضد و نقیض توسط برخی از مسئولین محترم باعث ایجاد نوعی سردرگمی در این عرصه شده است.[9]
البته یک هفته پس از اظهارات آقای عراقچی، وزیر نفت و گاز هند نیز اعلام کرد: «به دلیل مشکل در ایجاد حساب بانکی این کشور موفق نشده است بدهی‌های نفتی خود به ایران را پرداخت کند و به‌محض باز شدن کانال‌های بانکی این بدهی‌های پرداخت میشود.»
با این حال موضوعی که مقامات دولتی نیز بر آن تأکید دارند کارشکنی مقامات آمریکایی در مسیر اجرای برجام است. باراک اوباما در نشست خبری خود با خبرنگاران در روز 14 فروردین سال جاری و پس از پایان نشست امنیت هسته‌ای درباره نحوه اجرای برجام میگوید: «یکی از کارهایی که لو (وزیر خزانه‌داری آمریکا) و همتایان او در گروه 5+1 و جاهای دیگر انجام خواهند داد روشن کردن این موضوع برای بنگاه‌های تجاری است که برای انجام چه نوع معاملاتی با ایران مجاز به فعالیت هستند. برای شرکت‌ها و اداره حقوقی‌شان زمان خواهد برد تا طی چند ماه آینده اطمینان پیدا کنند که در صورت تجارت با ایران برایشان خطر مسئولیت وجود نخواهد داشت؛ بنابراین ما برای حل برخی از نگرانی‌هایی که ایران ابراز کرده با آنها همکاری خواهیم کرد.»
پس مبنای کار وزارت خزانه‌داری آمریکا در تعامل با کشورها و یادآوری خطوط قرمز آمریکا برای انجام مبادلات تجاری با ایران در بیانیه‌ای که در تاریخ 27 دی ماه 1394 توسط وزیر خزانه‌داری این کشور منتشر شده، آمده است.
در این بیانیه صراحتاً تأکید شده است که پس از روز اجرای توافق، تحریمهای ثانویه همچنان در قبال این فعالیت‌ها اعمال می‌شوند: «(1) اشخاص ایرانی که همچنان در فهرست «اس.دیان» قرار دارند یا در این فهرست قرار می‌گیرند؛ (2) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نهادها و زیرشاخه‌های آن و؛ (3) هر شخص دیگری که بر اساس دستور اجرایی 13224 یا دستور اجرایی 13382 صادر شده است.»
فهرست «اس.دیان» به‌منظور کمک به افکار عمومی، شامل واژه «تحت تحریمهای ثانویه» در زمینه «اطلاعات تحریمهای اضافی» شامل این افراد میشود. علاوه بر این، فهرست «اس.دیان» برای اشخاص، متعاقب بخش 104 (c2) لایحه جامع تحریمها، پاسخگویی و عدم سرمایه‌گذاری ایران 2010 شامل برچسب‌های خاص میشود که در معرض تحریمهای ثانویه قرار می‌گیرند:
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نهادها و زیرشاخه‌های آن با برچسب «[IRGC]» مشخص میشود و اشخاص و نهادهای مشمول «اس.ان.دی» متعاقب دستور اجرایی 13224 یا دستور اجرایی 13382 در ارتباط با اشاعه تسلیحات کشتار جمعی ایران یا ابزارهای انتقال آنها یا حمایت ایران از تروریسم در سطح بین‌المللی با برچسب «[IFSR].» مشخص میشود.
وزیر خزانه‌داری آمریکا با استناد به این بخش از بیانیه وزارت متبوع خویش که برگرفته از موارد توافقی برجام است شرکت‌ها، مؤسسات مالی و بانکی سایر کشورها را تهدید می‌کند در صورتی که معاملات آنها منجر به دسترسی سه گروه تحریمی فوق، به تسهیلات مالی و تجاری بشود این بانک‌ها و مؤسسات تحریم خواهند شد هر چند که طرف معامله مؤسسات مالی و بانکی نهاد یا موسسه‌ای باشد که از لیست تحریمهای آمریکا خارج شده باشند.
لازم به ذکر است تهدید شرکت‌ها و مؤسسات مالی به تحریم دوباره توسط آمریکا منجر به باقی ماندن مشکلات نقل و انتقال مالی و به تبع آن عدم تعامل اقتصادی با این مؤسسات و بانک‌ها شده است. این در حالی است که صراحتاً در بندهای 27 و 28 برجام[10] کشورهای 1+5 از ایجاد مانع بر سر راه توقف تحریمها منع شده‌اند.
با گذشت بیش از 100 روز از اجرای برجام و انجام تمامی تعهدات جمهوری اسلامی ایران به اذعان مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، کشورهای غربی همچنان از انجام تعهداتشان شانه خالی می‌کنند. با توجه با ابلاغیه رهبری در خصوص شروط اجرای برجام و با عنایت به اتفاقات مشروح فوق الذکر که نقض صریح برجام تلقی میشود می‌بایست بر اساس بند 3 مصوبه مجلس شورای اسلامی عمل شده و اقدامات لازم قانونی و حقوقی در این خصوص انجام گیرد.
[1] به‌عبارت‌دیگر بانک‌های ایرانی بدون داشتن ارتباط مستقیم با سیستم بانکی آمریکا و با استفاده از بانک‌های دیگر از خدمات دلاری بهره می‌بردند. چراکه هرگونه استفاده از دلار در نظام بانکی در هرکجای جهان نیازمند اخذ مجوز لازم از نظام بانکی آمریکاست.
[2] مقررات تراکنش‌های مالی ایرانی (the Iranian Transactions Regulations) به ایران اجازه استفاده از U-Turn (چرخه دلار) را می‌دهد.
[3] United States Department of the Treasury
[4] در برنامه گفتگوی ویژه خبری 14 فروردین 1395
[5] در فدرال رجیستر وزارت خزانه‌داری آمریکا صراحتاً تأکید شده است که این تحریم بر مبنای تحریم 1803 شورای امنیت (که تحریم مرتبط با موضوع هسته‌ای است) علیه ایران اعمال‌شده است.
The reasons OFAC is revoking this authorization include the need to further protect the U.S. financial system from the threat of illicit finance posed by Iran and its banks. This threat was highlighted in March of 2008 when the United Nations Security Council adopted Resolution 1803, which calls upon all states "to exercise vigilance over the activities of financial institutions in their territories with all banks domiciled in Iran...in order to avoid such activities contributing to the proliferation [of] sensitive nuclear activities, or to the development of nuclear weapon delivery systems "
[6] با توجه به تعریفی که آمریکا از افراد آمریکایی (US-persins) ارائه کرده است (پی‌نوشت ۶ از ضمیمه دوم برجام) تحریم بسیار گسترده بوده و ابعاد واقعی آن نامشخص است.
[7] جانشین دیوید کوهن در اداره کنترل دارایی امریکا
[8] تحلیلگر مسایل خاورمیانه در مرکز تحقیقات غیر حزبی کنگره آمریکا
[9] عباس عرقراقچی در 14 فرودین سال1395 در اینباره میگوید: «این پول‌ها همه آزادشده و حسابش دست بانک مرکزی بوده و این پول نزد حساب بانک مرکزی در عمان است و عمده پول‌هایی که خارج از کشور است یا به یورو تبدیل میشود و یا در خارج خرج میشود برای برخی خریدها و مقداری هم برای اینکه ارز را کنترل کند وارد کشور خواهد شد.»
[10] در بند 27 و 28 برجام آمده است:
27. گروه 1+5 به منظور تضمین شفافیت و کارآمدی در ارتباط با لغو تحریمها وفق این برجام، تدابیر اداری و آئین‌نامه‌های اجرایی کافی را تمهید خواهند کرد. اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و همچنین ایالات‌متحده دستورالعمل‌های مرتبط را صادر خواهند نمود و در خصوص جزئیات تحریمها یا اقدامات محدودیت سازی که به‌موجب این برجام لغو شده‌اند، بیانیه‌هایی را که در دسترس عموم باشد، منتشر خواهند کرد. اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و ایالات‌متحده متعهد هستند که در خصوص محتوای این دستورالعمل‌ها یا بیانیه‌ها با ایران به صورت منظم و بنا به اقتضاء مشورت نمایند.
28. گروه 1+5 و ایران متعهد هستند که این برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده، بر مبنای احترام متقابل اجرا نمایند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت این برجام که اجرای موفقیت‌آمیز آن را مختل سازد، خودداری کنند. مقامات ارشد دولتی در گروه 1+5 و ایران تمام تلاش خود را برای اجرای موفقیت‌آمیز این برجام، از جمله در بیانات عمومی خود، به کار خواهند بست. گروه 1+5 کلیه اقدامات لازم را برای لغو تحریمها به نحو مقتضی به عمل خواهند آورد و از تحمیل مقررات آئین‌نامه‌ای استثنائی یا تبعیض‌آمیز و الزامات شکلی به جای تحریمها و اقدامات محدودیت ساز تحت پوشش این برجام، خودداری می‌ورزند.